Czym jest niegodność dziedziczenia?
Polskie prawo przewiduje możliwość wykluczenia z postępowania spadkowego osoby, która w drastyczny sposób dopuściła się m.in. zaniedbania wobec spadkodawcy. Do listopada 2023 roku Kodeks cywilny wskazywał na trzy przypadki, w których można zostać uznanym za niegodnego dziedziczenia. Pierwsza sytuacja dotyczy umyślnego dopuszczenia się ciężkiego przestępstwa wobec spadkodawcy. Druga sytuacja to nakłonienie podstępem lub groźbą spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania testamentu. Niegodnym dziedziczenia zostanie również uznana osoba, która w podobny sposób przeszkodziła spadkodawcy w sporządzeniu testamentu. Ostatni warunek dotyczy:
- ukrycia lub zniszczenia testamentu,
- podrobienia lub przerobienia testamentu,
- świadomego skorzystania z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Nowelizacja prawa spadkowego
Od 15 listopada 2023 Kodeks cywilny przewiduje dwie, nowe sytuacje, w których potencjalny spadkobiorca zostanie uznanym niegodnym dziedziczenia. Co istotne, obydwa warunki dotyczą przypadków drastycznego zaniedbania. Po nowelizacji prawa za niegodnego dziedziczenia zostanie uznana osoba, która uporczywie uchylała się od obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy. Chodzi o alimenty określone przez orzeczenie sądowe, będące wynikiem ugody lub innej, obowiązującej umowy. Ostatni z aktualnie obowiązujących warunków to uchylanie się od wykonywania obowiązku opieki nad spadkodawcą (ta może wynikać m.in. z władzy rodzicielskiej, opieki, funkcji rodzica zastępczego, obowiązków małżeńskich lub z "szacunku i wsparcia między rodzicem a dzieckiem").
Utrata prawa do spadku: Dodatkowe, ważne warunki
Uznanie danej osoby za niegodnej dziedziczenia nie wymaga uprzedniego skazania w procesie karnym. Decyzję podejmuje sąd cywilny, a uznania niegodnym dziedziczenia może zażądać dowolna osoba, która ma interes w wykluczeniu danego spadkobiercy. Liczy się także czas wystąpienia z żądaniem, które należy wnieść:
- nie później niż przed upływem 3 lat od śmierci spadkodawcy,
- w ciągu 1 roku od wystąpienia warunków, które mogą być podstawą uznania danej osoby za niegodną dziedziczenia.
Co istotne, w przypadku dwóch nowych warunków orzeczenie sądowe zostanie wydane, gdy zachowanie (mogące być podstawą do uznania niegodności dziedziczenia) nastąpiło po 15 listopada 2023. Osoba, którą uznano za niegodną dziedziczenia będzie traktowana w taki sposób, jakby nie dożyła otwarcia spadku – ten przechodzi na kolejnych spadkobierców. Nie ma również prawa do zachowku. Warto także pamiętać o ważnym wyjątku – przeprowadzenie uznania (za niegodnego dziedziczenia) nie będzie możliwe, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy jeszcze w trakcie swojego życia.
Jaki jest podstawowy schemat dziedziczenia spadku?
Zgodnie z Kodeksem cywilnym, w przypadku tzw. dziedziczenia ustawowego – czyli wtedy, gdy spadkodawca nie zostawił testamentu – kolejność dziedziczenia wygląda następująco:
- I grupa – małżonek i dzieci,
- II grupa – małżonek i rodzice spadkodawcy,
- III grupa – dziadkowie,
- IV grupa – pasierbowie
- V grupa – gmina (ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy) i Skarb Państwa.
Jest to mocno uproszczony opis, a w procesie dziedziczenia może wystąpić przynajmniej kilka dodatkowych warunków (tu m.in. rozwód, separacja).