Wyrok SN: Wypłata gwarantowana dla wdowy z kapitału zmarłego emeryta [sygn. I USKP 4/24]

Wdowa wygrała od ZUS jednorazowe świadczenie pieniężne po zmarłym mężu-emerycie.

Wypłata gwarantowana - wyrok wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2024 r., sygn. I USKP 4/24

Źródłem wypłaty, o którą toczył się przed SN spór było subkonto. Zmarły emeryt przed przejściem na emeryturę powszechną korzystał z emerytury częściowej. W procesie przejścia między tymi emeryturami ZUS zlikwidował mu subkonto (przeliczył je), a istnienie subkonta jest warunkiem wypłaty gwarantowanej (najczęściej 30 000 zł na rzecz wdowy).

Sąd Najwyższy stwierdził: ZUS nie ma racji nie zgadzając się na wypłatę wdowie jednorazowego świadczenia, gdyż subkonto nie istniało w momencie przyznania emerytury powszechnej po emeryturze częściowej.

Wdowa wygrała więc od ZUS przed sądami jednorazowe świadczenie pieniężne po zmarłym mężu-emerycie. Obliczamy je ze wzoru:

Wartość subkonta zmarłego - [liczba miesięcy pobierania przez zmarłego emerytury x 1/37 wartości subkonta] - (podstawa prawna dla wzoru na końcu artykułu).

WAŻNE! Nie ma podatku od spadku i darowizn, ale jest zryczałtowany podatek dochodowy zabierający wdowie/wdowcowi (innej osobie upoważnionej) aż 19% (dlaczego aż tyle - bo obniżka w ostatnich latach PIT do 12% dotyczy podatku PIT ogólnego (skala podatkowa), a nie podatków PIT ryczałtowych).

Polecamy artykuł: Kodeks pracy: W 2026 r. rząd zmieni odprawy, urlopy, okresy wypowiedzenia. Pracownicy liczyli na 2025 r.

Fragmenty uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego w sprawie wypłaty gwarantowanej dla wdowy

1) ZUS odmawiał wypłaty wdowie pieniędzy, gdyż mąż w momencie przyznania emerytury powszechnej po emeryturze częściowej nie posiadał subkonta w rozumieniu art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2022 r., poz. 1009), a zatem nie zostały spełnione przesłanki uzasadniające przyznanie wypłaty gwarantowanej.

2) Środki na wypłatę gwarantowaną zostają uruchomione w okresie, gdy emeryt pobierał świadczenie emerytalne, a więc konsumował kapitał zgromadzony w okresie aktywności zawodowej - co oznacza stan po przeniesieniu środków z OFE i zamknięciu subkonta.

3) Z treści przepisów wynika także, że nie ma powiązania wypłaty gwarantowanej z istnieniem aktywnego OFE i indywidualnego subkonta. Wypłata gwarantowana nie jest bowiem wprost przekazaniem środków zgromadzonych w OFE i na subkoncie zmarłego członka rodziny.

4) Wypłata gwarantowana została bowiem wprowadzona właśnie dlatego, że zgon emeryta w okresie do trzech lat od nabycia prawa do emerytury powszechnej, skutkuje niewykorzystaniem zgromadzonych przez niego środków w toku całej aktywności zawodowej. Dlatego ustawodawca przewidział tę szczególną formę zwrotu środków, pochodzących z tzw. kapitałowej części składki emerytalnej, zgromadzonych na subkoncie i niewykorzystanych z powodu śmierci ubezpieczonego.

Podstawa prawna

Sądy powołały się na art. 25b ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Przepis wprowadza m.in. takie zasady:

1) ZUS informuje emeryta, który:

• nabył prawo do emerytury z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat albo do dnia poprzedzającego osiągnięcie tego wieku miał ustalone prawo do okresowej emerytury kapitałowej,
• posiadał subkonto, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,
• nie pobiera okresowej emerytury kapitałowej

- o możliwości wskazania imiennie jednej lub kilku osób fizycznych jako osób uposażonych, na rzecz których ma nastąpić po śmierci emeryta wypłata jednorazowego świadczenia pieniężnego, zwanego "wypłatą gwarantowaną".

Przepis nic nie mówi o tym, aby istotnym prawnie było istnienie subkonta (i aby zawierało środki) w momencie śmierci emeryta albo w momencie przyznania emerytury powszechnej po emeryturze częściowej.

Jak oblicza się wypłatę gwarantowaną?

Wypłata gwarantowana jest ustalana jako różnica między kwotą środków, o których mowa w art. 25 ust. 1, zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, a iloczynem liczby pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta, oraz trzydziestej siódmej części kwoty zewidencjonowanej na tym subkoncie.

WAŻNE! Osoba uposażona, zgodnie z dyspozycją emeryta, nabywa prawo do całości albo części wypłaty gwarantowanej, jeżeli śmierć emeryta pobierającego emeryturę nastąpiła w okresie trzech lat od miesiąca, od którego po raz pierwszy wypłacono emeryturę.

Zasady korzystania z kapitału emerytalnego zmarłego

1) zmarły miał prawo do powszechnej emerytury (65 - mężczyźni albo 60 lat - kobiety) albo zmarła osoba (przed emeryturą powszechną) miała prawo do okresowej emerytury kapitałowej,
2) zmarły mia subkonto w ZUS (ale nie pobierał emerytury kapitałowej),
3) a zarazem należy nie pobierać okresowej emerytury kapitałowej.

Musimy sprawdzić, co oznaczają pojęcia "okresowa emerytura kapitałowa" i "subkonto".

Korzystania z kapitału emerytalnego zmarłego przez żyjącego współmałżonka

Okresowa emerytura kapitałowa, to dodatek dla kobiety, która:

• urodziła się po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 października 1973 r.,
• była członkiem otwartego funduszu emerytalnego (OFE),
• ukończyła wiek emerytalny (wiek emerytalny w Polsce wynosi dla przypomnienia 60 lat dla kobiet), określony w art. 24 ust. 1 a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
• ma ustalone prawo do emerytury na nowych zasadach.

WAŻNE nr 1. Kwota środków na subkoncie w ZUS musi być równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego. ZUS określa na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura na nowych zasadach.

WAŻNE nr 2. Kwoty wypłacanych okresowych emerytur kapitałowych zmniejszają stan subkonta w ZUS. Emerytura kapitałowa przysługuje do czasu, aż kobieta ukończy wiek emerytalny właściwy dla mężczyzn w Polsce, tj. 65 lat.

Jak długo wypłacana jest okresowa emerytura kapitałowa? Maksymalnie przez 5 lat, o ile kobieta przejdzie na świadczenie w wieku 60 lat i od razu złoży o nią wniosek. A co potem? Później, kiedy osiągnie 65 rok życia, powinna złożyć wniosek do ZUS o ponowne przeliczenie świadczenia. Dzięki temu docelowa emerytura dla kobiety może wzrosnąć i to znacznie. Będzie to więc atrakcyjny dodatek do emerytury po 65 roku.

Co to jest subkonto w ZUS?

Subkonto w ZUS posiadają:
- wszystkie osoby urodzone po 1968 r.,
- te osoby urodzone przed 1969 r., które należą do otwartego funduszu emerytalnego (OFE).

Kogo można wskazać jako osobę uposażoną?

Zasadniczo emeryt może wskazać dowolną osobę jako uposażonego, jednak jeżeli miałaby to być inna osoba niż:
1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,
3) rodzice, ojczym, macocha oraz osoby przysposabiające,

to skuteczne wskazanie takiej osoby może nastąpić po uzyskaniu pisemnej zgody współmałżonka emeryta.

Emeryt może w każdym czasie zmienić poprzednią dyspozycję, wskazując inne osoby uposażone zamiast lub oprócz wcześniej wskazanych osób, jak również oznaczając w inny sposób udział wskazanych osób w wypłacie gwarantowanej, albo odwołać poprzednią dyspozycję, nie wskazując żadnych innych osób.

Wskazanie osoby uposażonej staje się bezskuteczne, jeżeli osoba ta zmarła przed śmiercią emeryta. W takim przypadku udział, który był przeznaczony dla zmarłej osoby uposażonej, przypada w równych częściach pozostałym osobom uposażonym, chyba że emeryt zadysponuje tym udziałem w inny sposób.

Jak ustalana jest wysokość wypłaty gwarantowanej?

Wypłata gwarantowana ustalana jest na podstawie wzoru matematycznego, w którym uwzględnia się w szczególności:
- kwotę środków zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS,
- liczbę pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta.

Czy wypłata gwarantowana należna jest również, gdy subkonto zostało zamknięte w związku z przyznaniem emerytury częściowej?

Tak, może bowiem zdarzyć się przykładowo taka sytuacja, że w toku przyznawania prawa do emerytury częściowej środki zgromadzone w OFE i na subkoncie zostają w całości przeniesione do fundusz emerytalnego FUS (Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, którym zarządza ZUS), a wówczas dochodzi do wcześniejszego zamknięcia subkonta. W takich przypadkach ZUS odmawiał prawa do wypłaty gwarantowanej, argumentując to faktem nieposiadania subkonta przez zmarłego emeryta, które jest z kolei jednym z ustawowych warunków przyznania takiej wypłaty osobom uposażonym. W sporze sądowym - ostatecznie rozstrzygniętym przez Sąd Najwyższy - orzeczono jednoznacznie, iż pobieranie emerytury częściowej nie stanowi negatywnej przesłanki do powstania uprawnienia do wypłaty gwarantowanej. Ponadto zwrócono uwagę, iż niewątpliwe zmarły emeryt posiadał wcześniej subkonto, a zastosowana przez organ rentowy interpretacja ustawy emerytalnej pozbawia bliskich zmarłego prawa do wypłaty gwarantowanej, mimo spełnienia wszystkich przesłanek nabycia prawa do tej wypłaty.

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, iż z treści przepisów wynika wprost, że środki na wypłatę gwarantowaną zostają uruchomione w okresie, gdy emeryt pobierał świadczenie emerytalne, a więc konsumował kapitał zgromadzony w okresie aktywności zawodowej, co oznacza stan po przeniesieniu środków z OFE i zamknięciu subkonta. Wypłata gwarantowana została wprowadzona właśnie dlatego, że zgon emeryta w okresie do trzech lat od nabycia prawa do emerytury powszechnej, skutkuje niewykorzystaniem zgromadzonych przez niego środków w toku całej aktywności zawodowej. Dlatego ustawodawca przewidział tę szczególną formę zwrotu środków, pochodzących z tzw. kapitałowej części składki emerytalnej, zgromadzonych na subkoncie i niewykorzystanych z powodu śmierci ubezpieczonego, i to mimo zamknięcia subkonta i przekazania środków na fundusz emerytalny FUS.

Źródło: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2024 r., sygn. I USKP 4/24.

Czy wypłata gwarantowana należna jest również, gdy emeryt nie dożył pierwszej wypłaty emerytury?

Tak, ale pod warunkiem, że ubezpieczony w ZUS za życia wystąpił z wnioskiem o emeryturę. Wówczas zgon ubezpieczonego przed rozpoznaniem przez ZUS wniosku o emeryturę, a w konsekwencji przed przyznaniem prawa do niej, a tym bardziej przed pierwszą wypłatą emerytury, nie stoi na przeszkodzie uzyskaniu przez uposażonych wypłaty gwarantowanej.
Sąd Najwyższy orzekł, iż - chociaż nie ulega wątpliwości, że w art. 25b ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustawodawca posłużył się pojęciem emerytury realizowanej, a nie tylko nabytej lub zawnioskowanej - to w przepisie tym chodzi o realizację w sensie prawnym, a nie w sensie faktycznym, a zatem o świadczenie, do którego wypłaty prawo przysługuje już emerytowi w chwili śmierci, a nie o świadczenie, które zostało pozostawione w dyspozycji emeryta.

Źródła:
- wyrok Sądu Najwyższego z 22 września 2021 r., sygn. III USKP 61/21,
- postanowienie Sądu Najwyższego z 24 października 2023 r., sygn. III USK 285/22.

Czy wypłata gwarantowana jest opodatkowana?

Tak, wprawdzie nie podlega ona opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn, ale na podstawie art. 30a ust. 1 pkt 12 ustawy z dnia z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) kwota wypłaty gwarantowanej stanowi dochód podlegający 19% zryczałtowanemu podatkowi dochodowemu. Dlatego też ZUS jako płatnik jest zobowiązany do pobrania zryczałtowanego podatku dochodowego i wówczas na rachunek bankowy uposażonego trafia kwota wypłaty gwarantowanej pomniejszona o wartość tego podatku.
Nie ma natomiast konieczności ujmowania dochodu z tytułu otrzymanej wypłaty gwarantowanej w rocznym zeznaniu podatkowym PIT, bowiem zasadniczo zeznaniami rocznymi nie obejmuje się dochodów opodatkowanych zryczałtowanym podatkiem 19% (art. 45 ust. 3 ustawy o PIT).