Hipokryzja władzy? Niech ustawowe stawki zapłacą inni, ale nie rząd

Pan Marek prowadzi firmę ochroniarską pod Warszawą. Zatrudnia ludzi i na etat, i na umowę-zlecenie, lecz – tego nie ukrywa – ze znaczą przewagą tych drugich. Bo ci drudzy są tańsi. Jego pracownicy ochraniają parkingi, osiedla, sklepy czy jednostki wojskowe. Ma podpisane kontrakty zarówno z firmami prywatnymi, jak i państwowymi, bo w sądach, szpitalach i urzędach też ktoś musi stać na bramce. Do tej pory panu Markowi biznes kręcił się wzorowo, lecz teraz – po wejściu w życie nowych przepisów – może mu się zawalić. Bo od stycznia rynek usług za sprawą zmiany ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę zmieni się nie do poznania.

To dobra wiadomość dla pracowników pana Marka, ponieważ wszyscy, którzy zarabiali grosze, dostaną podwyżkę. Znacznie gorsza dla niego, bo kontrahenci nie kwapią się do zmiany stawek w kontraktach, choć ustawa nakłada na nich taki obowiązek. – Jeśli nie zgodzą się zapewnić wyższego wynagrodzenia moim pracownikom, trzeba będzie rozwiązywać umowy, a ja zostanę z ludźmi na utrzymaniu – martwi się pan Marek. Zmiany w przepisach nazywa hipokryzją władzy, bo kiedy stawał do przetargów na ochronę obiektów administracji publicznej, już w sierpniu, po parafowaniu nowego prawa przez prezydenta Andrzeja Dudę, urzędy dyktowały godzinową stawkę 11–12 zł. – Przewidywały więc, że nie wykonają postanowień ustawy – bezradnie rozkłada ręce.

Kiedy pytam zaczepnie, czy nie czuje nadejścia dobrej zmiany i chęci uwolnienia rynku pracy od umów śmieciowych, pan Marek demonstracyjnie puka się w czoło. – Jeśli ustawodawca myśli, że w ten sposób zapobiegnie zawieraniu umów-zleceń na masową skalę, to się grubo myli. Pal licho same finansowe warunki zatrudnienia. Śmieciówki są rynkowi na rękę, bo można bezkarnie pomiatać ludźmi. Często słyszę od kontrahentów niewybredne opinie pod adresem moich pracowników: proszę tę osobę zwolnić! Natychmiast! A argumenty padają różne: bo nie lubię byłych mundurowych, bo nie życzę sobie, żeby ten pan siedział zamiast wstawać, kiedy wchodzę do obiektu; bo mi się, kurwa, nie podoba, że ma lewe oko trochę niżej niż prawe. I co mam robić? Jak nie wykonam polecenia, znajdą inną firmę. Zwalniam więc człowieka, który nawet nie może dochodzić swoich praw przed sądem pracy. Inny kontrahent po trzech miesiącach wymienił wszystkich moich ludzi, bo miał taki zwyczaj, że co kwartał przyjmował nowych ochroniarzy – relacjonuje pan Marek.

Staruszek portier w cenie konwojenta

Aby uporządkować chaos płacowy, rząd usiadł do rozmów ze związkowcami oraz środowiskiem pracodawców. W kwietniu ubiegłego roku na zgliszczach dawnej Komisji Trójstronnej powstała Rada Dialogu Społecznego, która poparła projekt minimalnej stawki godzinowej na poziomie 12 zł brutto. Zgodzono się, że obejmie ona te osoby zatrudnione na umowy-zlecenia, które nie ustalają samodzielnie sposobu realizacji pracowniczych zadań oraz nie otrzymują wynagrodzenia prowizyjnego. Pod ustawową ochronę wzięto też osoby na samozatrudnieniu – pod warunkiem świadczenia przez nie jednoosobowych usług dla firm. Legislacyjny kamyk wtoczony wspólnymi siłami na sam szczyt trudnych negocjacji pociągnął za sobą lawinę zdarzeń, które przyspieszyły narodziny nowego prawa – w lipcu Sejm uchwalił ustawę, w drugiej połowie sierpnia Andrzej Duda złożył pod nią podpis. Po waloryzacji minimalna stawka godzinowa wynosi 13 zł brutto i stanowi gwarancję dla pracowników pozbawionych luksusu zatrudnienia na etacie, że nie zarobią poniżej tej kwoty.

Minister rodziny Elżbieta Rafalska nie nazywa wprost nowej ustawy „dobrą zmianą”. Raczej zachętą dla pracodawców, którym ma się opłacać przenoszenie pracowników na etaty. Przyjrzyjmy się wnikliwiej resortowym wyliczeniom. Zgodnie z obowiązkiem kodeksowym mamy do przepracowania 168 godzin w miesiącu. Pracodawca, przemnażając liczbę roboczogodzin przez minimalną stawkę godzinową, musi wypłacić pracownikowi na śmieciówce 2184 zł brutto. Chyba że zatrudni go na umowie o pracę, wtedy – korzystając z dobrodziejstwa również podwyższonej od 1 stycznia płacy minimalnej – jego miesięczny koszt zamknie się w kwocie 2 tys. zł brutto. Różnicę widać gołym okiem. – Stawkę godzinową ustalono nieco wyższą od tej w ramach minimalnego wynagrodzenia dla pracowników etatowych, aby zlecenia były mniej atrakcyjne od umów kodeksowych – potwierdza rzecznik Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” Marek Lewandowski. Sprawdźmy dla porządku: rzeczywiście po podzieleniu wartości płacy minimalnej przez ustawową liczbę godzin do przepracowania w miesiącu otrzymujemy stawkę 11,9 zł za godzinę. Czyli mniejszą niż 13 zł. A który przedsiębiorca nie chce zaoszczędzić...?

Pan Marek bierze kalkulator do ręki. Ale wychodzą mu inne kwoty. Bardziej urealnione, bo przecież zna specyfikę branży. W ochronie – w systemie zmianowym – pracuje się średnio 240 godzin. Co – przy nowej stawce godzinowej – daje kwotę 3102 zł. Jeśli hurtem przyjmowałby ludzi na etaty, nikt i tak nie zadowoli się płacą minimalną z pracy od ósmej do szesnastej. Czyli pracownicy wezmą nadgodziny. Przyjmijmy, że w niewielkim wymiarze – aby chociaż dobić do wspomnianych 240. Znów kalkulator idzie w ruch. Wychodzi, że z minimalnego etatu z nadgodzinami w nowych realiach ochroniarz pana Marka zarobi 2936 zł. A z umowy-zlecenia – wspomniane 3102 zł. Goniący za każdym groszem pracownik (wielu haruje ponad normę, nawet 600 godzin) wybierze więc opcję numer dwa. Nie tu jest jednak pies pogrzebany.

Szkopuł w tym, że do tej pory 13 zł zarabiała ochroniarska elita. Reszta dostawała głodowe lub przeciętne stawki. Najmniej ochroniarz na budowie, który za fatygę opuszczania i podnoszenia szlabanu otrzymywał od 2 do 6 zł netto. To właśnie do tej grupy płacowej przesunięto dozorców, stróżów parkingowych czy też panów na portierni, którzy z ochroną mają tyle wspólnego, że akurat weszli w okres ochronny i czekają na emeryturę. Wyżej zarobkowo są porządkowi z supermarketów (6–8 zł) i dopiero konwojenci mogą liczyć na pobory w okolicach 13 zł. Teraz to się zmieni, bo dostaną wszyscy – niezależnie od kwalifikacji, doświadczenia, stanu zdrowia. – To będzie jeden z lepszych zawodów pod kątem ekonomii – ironizuje pan Marek. – Wcześniej tyle zarabiali ci, co chociaż pokończyli studia. A teraz tyle samo dostaną ludzie po podstawówce, od łopaty, z drewnianą protezą. Chodzę po obiektach i słyszę od tych wykwalifikowanych: za trzynaście? Nie mamy o czym rozmawiać.

Również zamawiający usługi nie byli skorzy przepłacać. W warunkach umowy jasno określali kryteria cenowe – miało być jak najtaniej. – 13 zł za godzinę mogły oferować lotniska albo jednostki wojskowe, które poszukiwały licencjonowanych ochroniarzy. A tak głównie chodziły stawki po 7–8 zł. Teraz chyba wzrosną do 20 zł, żebym mógł pracownikowi zapłacić ustawową trzynastkę i zachować swoją 30-proc. marżę – rachuje mój rozmówca.

Żółta kartka dla ministra Ziobry

Nowa ustawa miała przemeblować rynek usług. No to mebluje – z rozmachem. Nikt nie ukrywa, że nie obejdzie się bez ofiar i że nie będzie bolało. Pacjent, czyli rynek, wymaga leczenia. Na razie nie wiadomo, kiedy wyzdrowieje, ale choroba nie jest śmiertelna, chociaż zakaźna i niestety można mówić o epidemii. Wirus rozprzestrzenił się po wielu branżach – kiepsko jest w przeprowadzkach, budownictwie, gastronomii, cateringu, ochronie mienia czy usługach sprzątających. – Bardzo cieszymy się z tej regulacji – mówi z ulgą w głosie Michał Kulczycki, przewodniczący Solidarności Pracowników Ochrony, Cateringu i Sprzątania. – Przede wszystkim dlatego, że dotykają one kwestii umów cywilnoprawnych, czyli aż 70 proc. wszystkich spośród zawieranych między pracownikiem a pracodawcą.

Zwolennicy wprowadzenia minimalnej stawki godzinowej wierzą, że położy ona kres cwaniactwu. Szpachlowanie dziurawego prawa to robota żmudna i obliczona na długie lata, ale na początek zadowolą się drobnymi sukcesami. Pożarem, który trzeba ugasić w pierwszej kolejności, jest hybrydowy system zatrudnienia – z jednej strony na okrawek etatu, w wymiarze: powiedzmy 1/32, a z drugiej – już normalnie – na umowę-zlecenie. Państwowy zleceniodawca ogłaszający przetarg, nawet jeśli chce dać angaż pracownikom firmy na etacie i naprawdę dobrze mu z oczu patrzy, musi się liczyć z tym, że – przykładowo – tylko dwóch na dwudziestu pracowników posiada umowę o pracę i że tego nikt nie sprawdzi, a aplikant bez problemu wygra przetarg. Normą jest ukrywanie nadgodzin w umowach-zleceniach poprzez zatrudnianie pracownika w kilku spółkach córkach tego samego wykonawcy – każdorazowo na wymaganą liczbę godzin. To główne grzechy pracodawców, którzy nie mają skrupułów w oszczędzaniu kosztem pracowników.

Ale nie bez winy są zleceniodawcy – wszystko jedno: państwowi czy prywatni – którzy spokojnie się temu przyglądają i nawet im powieka nie drgnie. Wynajmują ochroniarzy i sprzątaczki do pracy u siebie w banku, sklepie, urzędzie, nie przejmując się, czy podwykonawca – który dostarcza im tanią siłę roboczą – zapewnia jej cywilizowane warunki zatrudnienia. Jednak prezes Instytutu Zrównoważonych Zamówień Publicznych Grzegorz Piskalski staje po stronie oferentów. – Przerzucono na zamawiających obowiązek sprawdzania, czy świadczenia rzeczywiście wypłacane są w minimalnej kwocie. A oni nie bardzo mają narzędzia, by to robić. Niestety generalny inspektor ochrony danych osobowych wydał opinię, że zamawiający nie ma prawa wglądu w umowy, które podwykonawca zawiera z jego pracownikami. I jak tu kontrolować, czy prawo rzeczywiście jest respektowane? – pyta retorycznie Piskalski.

Jedyną bronią zamawiających usługi jest modyfikowanie kryteriów przetargu. Do niedawna podstawowym warunkiem przystąpienia do negocjacji była cena, lecz to zaczyna się zmieniać. Oferty opatrywane są klauzulą społeczną, która przeważnie domaga się, aby wykonawca dostarczał pracowników świadczących umowę o pracę. – Teraz liczą się referencje, ubezpieczenie firmy, doświadczenie, jakiś procent zatrudnionych na etacie – potwierdza pan Marek. Powiedzmy, że jest tak: w 60 proc. decyduje cena, w 20 proc. doświadczenie i w 20 proc. zasoby ludzkie.

Rzec by się chciało: „Mądry Polak po szkodzie”. Szkoda tylko, że do szkody musiało dojść, a teraz wypada jedynie przeprosić za usterki. Psucie rynku zaczęło się na dobre w chwili, kiedy dziesięć lat temu politycy zaczęli lansować hasło taniego państwa, a podległe im instytucje publiczne dały się tej propagandzie bezrefleksyjnie uwieść, przeszczepiając na grunt zamówień publicznych ideę racjonalizacji wydatków. Agendy rządowe przymykały zatem oko na zaniżanie stawek godzinowych dla pracowników na rynku usług, a za nimi poszli prywatni przedsiębiorcy, w myśl zasady społecznego przyzwolenia: hulaj dusza, piekła nie ma. Opamiętanie nastąpiło cztery lata temu. Pracodawcy poszli po rozum do głowy, a po drodze złożyli wizytę związkowcom. – W 2013 r. przyszli do nas i powiedzieli, że chcą konkurować jakością pracy, a nie niskimi płacami. Ludzie nie chcieli już pracować w takich warunkach, mieli dosyć niepewności i rotacji. To zapoczątkowało dyskusję nad porządkowaniem stawek – przypomina sobie Sylwia Szczepańska, członkini zespołu ekonomicznego „S”, która monitoruje akcję wręczania żółtych kartek dla instytucji publicznych aprobujących patologie przy przetargach na publiczne zamówienia.

Przychylny nowej władzy stary związek nie zamierza pobłażać jej instytucjom terenowym, jeśli te łamią lub omijają prawo. Solidarność pokazała już 34 żółte kartki urzędom miasta, uczelniom wyższym i szpitalom, a na wstydliwej liście upomnianych są także sądy rejonowe w Legnicy, Nysie, Bielsku Podlaskim i okręgowe w Zamościu oraz Łodzi. – Najgorsza sytuacja panuje w sądownictwie. Tam są rażąco niskie stawki. Dwukrotnie interweniowaliśmy u ministra Zbigniewa Ziobry, ale nie doczekaliśmy się odpowiedzi. Teraz wysłaliśmy petycję. I nadal czekamy na stanowisko pana ministra w tej sprawie – mówi Szczepańska.

Na dyplomatyczne milczenie zapadł również minister zdrowia Konstanty Radziwiłł, który dwukrotnie nie stawił się na posiedzenie podzespołu ds. zamówień publicznych przy Radzie Dialogu Społecznego. Szef resortu miał wyjaśnić, skąd przychodnie i szpitale wezmą środki na renegocjację kontraktów z firmami ochroniarskimi i sprzątającymi. Nowa ustawa to wyższa stawka godzinowa i stary problem – z czego sfinansować rządowy pomysł. Na NFZ podobno nie ma nawet co liczyć, bo nie dołoży ani złotówki. W dodatku placówki medyczne są zadłużone prawie na 10 mld zł, z czego połowę zalegają wykonawcom usług – ochroniarzom nadzorującym obiekt czy sprzątaczkom dbającym o higienę na oddziałach. Kwadratury koła minister zdaje się nie dostrzegać, za to wysłał w zastępstwie współpracownika, który też nie potrafił wyjaśnić związkom zawodowym, na czym ma polegać przelewanie z pustego w próżne. – Do połowy grudnia 2016 r. 20 proc. kontrahentów w ochronie zdrowia nie podjęło się renegocjacji kontraktów – wyjawia Kulczycki. – A wiadomo było, że w przypadku umów cywilnoprawnych musi teraz nastąpić stuprocentowy wzrost stawek, bo do tej pory płacono w szpitalach średnio 6 zł za godzinę.

Jak to się skończy – nie wiadomo. Eksperci twierdzą – choć tu nie trzeba być ekspertem – że szpitale dalej będą się zadłużać, liczba sprzątaczek zostanie znacząco zredukowana, a dodatkowo panie z mopem już nie będą odciążały pielęgniarek przy obsłudze pacjentów.

Tanie państwo – tonie państwo

To, że placówki publiczne nie nadążają za rządową dobrą zmianą w kwestii uwzględniania minimalnej stawki godzinowej dla swoich pracowników, jest oczywiste. W Urzędzie Skarbowym w Ostrołęce pracownicy ochrony nie mieli złudzeń i wypowiedzieli umowę. Pracownicy urzędu sami musieli pełnić dyżury, dopóki nie zainstalowano systemu elektronicznego. Cóż, dobra zmiana może nastąpić dopiero wtedy, gdy wyczerpie się wizja taniego państwa. A ceny usług w agendach państwowych przestaną szokować swoimi minimalnymi stawkami – czego przykładem uposażenia ochroniarzy w jednym ze stołecznych ZUS-ów (4 zł za godzinę!) lub incydent w dużym warszawskim szpitalu z zatrudnianiem na czarno Ukrainek do sprzątania, co ujawniła jedna z salowych. Ale – dla przeciwwagi – powodów do optymizmu nie brakuje. Z outsourcingu powoli wycofują się wyższe uczelnie, rektor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu od razu – po wejściu w życie nowej ustawy – zmienił warunki kontraktów z firmami zewnętrznymi. Nowym wymogom karnie podporządkował się Urząd Pracy w Płocku, który podniósł płace za usługi sprzątające o 24 proc.

Straszakiem na opornych, którzy spróbują obejść prawo, mają być wzmożone kontrole Państwowej Inspekcji Pracy. Taryfikator kar jest szeroki – od 1 tys. zł do 30 tys. zł. – Wymierzając karę, organ orzekający bierze pod uwagę w szczególności rodzaj i rozmiar szkody wyrządzonej wykroczeniem, stopień winy, pobudki, sposób działania, stosunek do pokrzywdzonego, jak również właściwości, warunki osobiste i majątkowe sprawcy, jego stosunki rodzinne, sposób życia przed popełnieniem i zachowanie się po popełnieniu wykroczenia – tłumaczy rzecznik prasowy głównego inspektora pracy Danuta Rutkowska. Ujmując to w zgrabną zbitkę socjologiczną – nadzorować i karać – jak radził słynny francuski filozof Michel Foucault. Ale z taką filozofią trudno się pogodzić środowiskom fetyszyzującym wolny rynek. – Projekty kar to zaprzeczenie filozofii państwa demokratycznego. To droga donikąd. Chcemy budować społeczeństwo obywatelskie i kapitał społeczny? W taki sposób nie tworzy się zaufania między państwem a społeczeństwem – zauważa wiceprezes Związku Przedsiębiorców i Pracodawców Marcin Nowacki.

Pracodawcy w sprawie ustawy o minimalnej stawce nie mówią jednym głosem. ZPP nie wszedł do składu Rady Dialogu Społecznego, stąd jego sceptyczne nastawienie do rządowego pomysłu. – To medialne porozumienie, nie historyczne – kontynuuje Nowacki i słychać w jego tonie uszczypliwość. – Najlepszym weryfikatorem relacji pracodawca – pracownik jest rynek pracy. Ważniejszy problem dotyczy zatrudnienia osób w małych miejscowościach oraz młodych ludzi dopiero debiutujących na rynku. Jeśli już rząd koniecznie chciał podnieść stawkę i płacę minimalną, mógł to zrobić na poziomie powiatów, ale nie w skali ogólnopolskiej.

Rządowego pomysłu nie torpeduje Henryka Bochniarz, prezydent Konfederacji Lewiatan, która zasiadała z rządem i związkowcami przy jednym stole. Kibicuje mu, choć nie bez zastrzeżeń. – Ktoś, kto otrzymuje rentę czy emeryturę, czasem zgadza się na wynagrodzenie rzędu 5 zł za godzinę, aby dorobić. Pracodawcy zgodzili się więc na wprowadzenie minimalnej stawki godzinowej w przypadku umów cywilnych, ale pod warunkiem urealnienia, czyli podwyższenia stawek za pracę w przypadku zamówień publicznych. Mam nadzieję, że rząd i pozostałe instytucje publiczne dotrzymają słowa – mówi. A za sukces pracodawców uważa wynegocjowanie dłuższego vacatio legis dla ustawy, aby sektor publiczny miał czas na przygotowanie się do zmian i renegocjację zakontraktowanych stawek.

Pierwsze cenzurki stronie rządowej będzie można wystawić dopiero po upływie pierwszego kwartału tego roku, kiedy zmiana w wynagrodzeniu godzinowym nieco się ugruntuje. Ale obawy mają wszyscy – przedsiębiorcy, którzy nawet przebąkują o bankructwie, jeśli z podwyżkami stawek zostaną sami jak palec, oraz pracodawcy, którym widmo masowych zwolnień może zajrzeć w oczy. Przecież mówimy o rynku – sumując najbardziej dotknięte zmianami branże: ochroniarską, sprzątającą i cateringową – ok. 800 tys. zatrudnionych. – Boję się poszerzenia szarej strefy, płacenia pod stołem i redukcji w zatrudnieniu, która jest nieunikniona i którą szacuję na poziomie 20–25 proc. Ale może tak być musi. Może zostaną tylko fachowcy – pociesza się Kulczycki. – Nie wiem, czy rząd jest przygotowany na takie podwyżki... – zawiesza głos Piskalski, choć zmian w dobrym kierunku nie zamierza potępiać w czambuł. Bo przecież rynek usług musi odbić się od dna, ale żeby to zrobić, najpierw musi osiąść na dnie. Czy jednak takie podejście, obliczone na minimalizowanie outsourcingu, nie trąci aby rynkowym anachronizmem? – Pomysł przekierowania siłą ludzi pracujących w wymiarze godzinowym na etaty stoi w kontrze do tego, jak rozwija się gospodarka. To jest typowo związkowe myślenie. Umowy o pracę będą zarezerwowane dla określonych branż – dla dużych zakładów, firm o określonej strukturze organizacyjnej. Rynek zmierza w inną stronę – nie ma wątpliwości Nowacki.

Ale już nikt absolutnie nie powinien mieć wątpliwości, kto za to wszystko na końcu zapłaci. Bo jeśli elita ochroniarska się zbuntuje i nie zechce zarabiać tyle samo co strażnik własnego świętego spokoju przysypiający w budce parkingowej, na pewno wywalczy lepsze zarobki. Gdy konwojenci podniosą larum, banki podwyższą im stawkę za ochronę, a nam, klientom, wystawią rachunek do zapłaty przy obsłudze konta. Zaraz podrożeją też opłaty za czynsz w mieszkalnictwie. Na jednym z osiedli w podwarszawskich Ząbkach przezornie wypowiedziano umowę firmie ochroniarskiej, którą zastąpiły monitoring i czytniki do kart magnetycznych. Lokatorom musi wystarczyć dozór elektroniczny. – Ochraniam trzy osiedla mieszkaniowe – mówi mi pan Marek. – Dopóki moi pracownicy zarabiali 6 zł na godzinę, każdy z lokatorów płacił za ochronę 400 zł rocznie. Przy stawce 13 zł brutto trzeba liczyć się z tym, że usługa zdrożeje nawet trzykrotnie.